Plüton gezegeni 2006 yılında Uluslararası Astronomi Birliği tarafından yapılan bir gezegenin tam olarak ne olması gerektiği ile ilgili tanımlamanın ardından bir anda sınıflandırılması değişmiş ve kendini, başını çektiği cüce gezegenler arasında bulmuştu. Şimdi NASA’nın Yeni Ufuklar (New Horizons) uzay aracından yeni gelen veri ve görüntülerin sonucunda Plüton’un düşündüğümüzden biraz daha büyük olması ve bunun yanı sıra Güneş Sistemi’nin 3500 metreye ulaşan en geç dağ zirvelerine sahip olması gibi kayda değer jeolojik özelliklerinin olması eski tartışmaları alevlendirdi. Buna göre Plüton’un tekrar Güneş Sistemimizin dokuzuncu gezegeni olarak eski statüsüne kavuşması gerektiği yönünde düşünceler konuşulmaya başladı.
Plüton’un da dahil olduğu cüce gezegenlerin Dünya’ya göre kıyaslanması
Bilimseverler arasında da Plüton’un yüzeyinde keşfettiğimiz kalp biçimli bölgenin de etkisiyle tekrar gezegen olması için sosyal medya üzerinden mesajlar paylaşıldı. Hatta bu kalp biçimli bölgenin varlığı esprili bir şekilde Plüton’un gezegenden cüce gezegene statü olarak düşürülmesine bağlandı. Diğer taraftan, Plüton’un keşfi ile ilgili görevi yürüten Yeni Ufuklar uzay aracının misyon ekibinde yer alan bilim insanları arasında bazılarının bunu savunduğunu söyleyebiliriz. O bilim insanlarından biri de misyon ekibinde gezegen bilimcisi olarak çalışan Philip Metzger. Metzger “Şimdi Plüton’u gezegen olarak adlandırmak için özgürüz” diye DW.com‘da yer alan röportajında açıklamada bulundu.
Biraz geçmişe dönelim ve Plüton’un neden cüce gezegen olarak tanımlandığına bakalım. Plüton’un durumunu tartışmalı hâle getiren süreç 2005 yılında Eris’in keşfiye başladı. Neptün ötesinde Güneş’in yörüngesinde dolanan cisimlere Neptün ötesi cisimler olarak adlandırıyorduk ve Eris de aslında bunlardan biriydi [2]. Ancak sorun olan şey şu ki, Eris Plüton’dan daha büyüktü ve bu durumda Eris’in de bir gezegen olarak sayılması gerekiyordu. Eğer Plüton gibi benzer büyüklükte olup Eris’ten küçük şeyleri gezegen olarak kabul edeceksek diğer bilinen yüzlerce Neptün ötesi cisimleri de gezegenler ailesine eklememiz gerekiyordu. Dolayısıyla Uluslararası Astronomi Birliği bu konuda, Plüton’un gezegenlikten çıkarılmasını daha tabii buldu.
Bilinen büyük Neptün ötesi cisimler.
Aslında, bana kalırsa, 2006 yılında ilginç bir olay yaşandı. Bilim demokrasilerde olduğu gibi oylamalara ihtiyaç duymaz. Yani bir yasa doğru mu değil mi, bu fizikçiler ya da başka bilim insanları arasında oylanmaz. Diğer taraftan, 2006 yılında Uluslararası Astronomi Birliği Plüton’un durumu için bir oylama yaptı. Öncelikle cüce gezegen kavramı tanımlandı ve bu tanıma göre bir cüce gezegen, boyut veya kütle olarak bir gezegen kadar ama uydu kadar da küçük büyüklükte olmayan gök cismi şeklindeydi. Bu tanıma göre yapılan oylamada, 237 oy Plüton’un gezegenden cüce gezegenliğe statü olarak düşürülmesine gitmişti. 157 kişi buna karşı çıkmış ve 17 de çekimser oy çıkmıştı. Dolayısıyla oylamada çok büyük bir fark yoktu. Bugün tekrar bir oylama yapılsa bu farkın kapanmayacağını kim söyleyebilir? Özellikle kalp biçimli yüzey görüntülerinden sonra – elbette espri yapıyorum. Ancak cüce gezegen tanımı biraz daha geniş. Bu da doğrudan bir gökcisminin kütleçekimi ile doğrudan ilgili. Çünkü bir gökcisminin gezegen olarak adlandırılması için üç şart sağlanmalıdır [4]:
– Eğer bir gökcismi Güneş’i etrafında dolanan bir yörüngeye sahipse
– Eğer bir gökcisminin kütleçekimi kendisinin yuvarlak bir biçim alması için yeterli ise,
– Eğer bir gökcismi komşuluğa sahipse yani başka bir gezegenin yörüngesinde kendi hareketini gerçekleştirebiliyorsa. Yani yörüngesinde, kendi bağımsızlığını sürdürebilmeli.
İşte Plüton da bu son şartı sağlayamadığı için gezegen olarak sınıflandırılmaktan vazgeçilmişti. Yani, Plüton Güneş etrafında bir yörüngede dolanırken bu sürede yörüngesindeki diğer gökcisimleri kütleçekim kuvveti ile yok etmeli ya da kendinden uzaklaştırmalıdır. Ancak Plüton’un kütlesi, yörüngesi üzerinde bulunan cisimlerden sadece 0,07 kat daha fazla kütleli [4]. Bu da oldukça düşük. Bu değer Yeni Ufuklar’dan gelen son verilere göre biraz daha artmış olabilir. Çünkü Plüton’un çapının düşünüldüğünden daha fazla olduğu Yeni Ufuklar’dan gelen verilere göre hesaplanmıştı ama bu küçük bir farktı.
Yeni Ufuklar misyon ekibi lideri Alan Stern, 2006 yılında yapılan oylama için bu kararın tüm astronomları yansıtmadığını söylemişti. Çünkü oylamaya katılan astronom sayısı 411 iken dışarıda onbinden fazla astronom buna karşı çıkıyordu. Aynı ekipten Philip Metzger bilimin oylama ile karar veremeyeceğini söyleyerek Yeni Ufuklar’dan gelen verilerin ışığında Plüton’u bir gezegen olarak adlandırmaya başlamamız gerektiğini belirtiyor [1]. Eğer Plüton yeniden gezegen olarak adlandırılacaksa bunun gezegen ve cüce gezegen tanımlamalarında yapılacak değişikliklerle sağlanabileceği de öngörülebilir.
Uluslararası Astronomi Birliği’nin bu konuda bir karar alıp alınmayacağı bilinmiyor. Ancak bazı bilim insanları ve çevreler tarafından Plüton’un tekrar gezegen olarak sınıflandırılması yönünde açıklamalar yaptığı da ortada. Hatta 2006 yılından bu yana birçok bilim insanı bu karardan zaten hoşnutsuz.
Bu tanımlamalar değişebilir ya da değişmeyebilir. Ancak Yeni Ufuklar uzay aracı ile birlikte insanoğlu Güneş Sistemi’nin bir ucunda keşif yolculuğunu devam ettiriyor. Plüton sistemi hakkında şimdiye kadar öğrendiklerimiz sadece bir başlangıç. 16 ay boyunca çok daha fazla bilgi edinmiş olacağız. Bununla yetinmeyip çok daha uzağa, Kuiper Kuşağı’na bilinmeyenlerle dolu bir dünyaya doğru Yeni Ufuklar’ın yolculuğu sürecek.
Gökhan Atmaca, Bilim Uzmanı (MSc.)
Takip: twitter.com/kuarkatmaca
İletişim: facebook.com/anadoluca
Kaynaklar:
- http://www.gizmag.com/new-horizons-pluto-planet/38497/
- https://tr.wikipedia.org/wiki/Neptün_ötesi_cisim
- http://www.space.com/2791-pluto-demoted-longer-planet-highly-controversial-definition.html
- http://www.uzayveastronomi.com/2008/05/13/pluton-artik-neden-bir-gezegen-degil/
- https://tr.wikipedia.org/wiki/Cüce_gezegen
